Powstanie Kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego było jednym z największych i najkrwawszych zrywów w historii I Rzeczypospolitej. Wybuchło w 1648 roku na fali narastających antagonizmów religijnych, społecznych i ekonomicznych między szlachtą polską a Kozakami zaporoskimi. W prawie 10-letniej wojnie domowej i serii konfliktów zbrojnych zginęły setki tysięcy ludzi, a terytorium Rzeczypospolitej uległo poważnemu osłabieniu. Miało to olbrzymie konsekwencje dla przyszłych losów naszego kraju.
Kluczowe wnioski:- Powstanie Kozaków było wypadkową wielu czynników i postawione w trudnym położeniu Rzeczpospolitą.
- Doprowadziło do ogromnych strat ludzkich, zniszczeń i uzależnienia Ukrainy od Moskwy.
- Oslabiło militarnie i gospodarczo państwo polsko-litewskie, co miało fatalne skutki w przyszłości.
- Był to największy zbrojny konflikt w Europie Środkowo-Wschodniej od czasu wojen szwedzkich w XVII wieku.
- Pokazał słabość i niezdecydowanie ówczesnych elit Rzeczypospolitej w obliczu buntu Kozaków.
Powstanie Kozackie: tło historyczne i bezpośrednie przyczyny
Powstanie Kozackie, które wybuchło w 1648 roku pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, było jednym z największych zrywów w dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Miało ono bardzo złożone podłoże, związane zarówno z czynnikami wewnętrznymi, jak i międzynarodowymi.
Kozaczyzna zaporoska od dawna była zantagonizowana wobec szlachty polskiej. Pomiędzy oboma grupami narastały konflikty na tle społecznym, ekonomicznym i religijnym. Kozacy, jako warstwa półautonomiczna, czuli się pomijani w hierarchii I Rzeczpospolitej. Do tego doszło zaostrzenie polityki władz wobec Siczy po powstaniu Pawluka (1637-1638) oraz spory o interpretację ugody w Kurukowie (1638).
Z drugiej strony Kozacy zaporoscy od początku XVII wieku współpracowali z Moskwą, a zwłaszcza carem Aleksym. Widzieli w tym szansę na osiągnięcie swoich celów politycznych. Stąd też polityka zagraniczna Moskwy i jej poparcie dla Kozaków miało duże znaczenie dla przygotowań do wybuchu powstania (potajemne uzbrajanie oddziałów Chmielnickiego).
Bezpośrednia przyczyna - śmierć Czaplińskiego
Bezpośrednią przyczyną powstania była egzekucja chorążego kozackiego Czaplińskiego przez wojewodę kijowskiego Adama Kisiela 25 stycznia 1648 roku. Stało się to pretekstem do wybuchu rebelii - jednak była ona dobrze przygotowana od miesięcy i czekała na dogodny moment do rozpoczęcia działań zbrojnych przeciwko Rzeczypospolitej.
Początek Powstania Kozackiego i wybuch wojny polsko-kozackiej
Powstanie Chmielnickiego rozpoczęło się w nocy z 28 na 29 kwietnia 1648 roku, kiedy to Kozacy opanowali strategczną twierdzę w Czehrynie. Stąd Chmielnicki rozesłał uniwersały, wzywając chłopstwo do "rzezi Lachy". Rebelianci szybko zajęli kluczowe punkty na terenie Ukrainy, zdobywając armaty i prochy. 6 maja stoczyli zwycięską bitwę z wojskami koronnymi pod Żółtymi Wodami. W krótkim czasie powstanie ogarnęło całą Ukrainę, gdzie doszło do krwawych pogromów szlachty.
Nadszedł czas, aby się zemścić na Lachach - ogłosił Chmielnicki. - Bijcie ich wszędzie jak psów.
Wobec rozmiaru rebelii, król Władysław IV Waza zmuszony był wysłać przeciw Kozakom koronny korpus ekspedycyjny. W trwającej ponad miesiąc bitwie pod Korsuniem wojska polskie poniosły druzgocącą klęskę. Upadek Korsunia umożliwił dalszą ofensywę powstańców.
Czytaj więcej: Odkryj Żony Władysława Jagiełły: Sekrety i Historie Żon Króla Jagiełły
Powstanie Chmielnickiego: wojna domowa, bitwy i skutki
Klęska pod Korsuniem rozpętała na 10 lat krwawą wojnę domową w Rzeczypospolitej. Walki z powstaniami kozacko-chłopskimi objęły całą Ukrainę i południowo-wschodnie rubieże I Rzeczpospolitej. Toczyły się ze zmiennym szczęściem, lecz z ogromnymi stratami w ludziach i zniszczeniami materialnymi. Największe bitwy stoczono m.in. pod Piławcami (1648), Beresteczkiem (1651), Batohem (1652), Słobodyszczem (1660) i Cudnowem (1660).
Następstwa powstania do 1667 roku
Powstanie Chmielnickiego spowodowało faktyczny rozpad Rzeczypospolitej w latach 1648-1654. Dopiero ugoda w Perejasławiu (1654) położyła kres walkom, lecz za cenę tymczasowej utraty suwerenności nad Ukrainą. Moskwa zyskała wpływy kosztem Polski. Nowa fala najazdów tatarskich w latach 1655-1663 pogłębiła zniszczenia. Ostateczny pokój Rzeczpospolitej z Kozakami podpisano dopiero w Andruszowie (1667). Był to wielki sukces Moskwy.
| Liczba ofiar śmiertelnych | 500 tys - 1 mln osób |
| Zniszczenia na Ukrainie | 60% miast i wsi |
Koalicje i rokowania w trakcie Powstania Kozackiego
W trakcie powstania Kozacy kilkakrotnie zmieniali sojuszników, lawirując między Polską, Chanatem Krymskim i Moskwą. Decyzję tę uzależniali od przebiegu konfliktu i własnych interesów.
- Polacy starali się pozyskać Chmielnickiego obietnicą autonomii. Część ugód (Zborów, Biała Cerkiew) nie przynosiły trwałego efektu.
- Tatarzy chanatu krymskiego walczyli razem z Kozakami (począwszy od 1649 roku), ale również parokrotnie łupili Ukrainę (m.in. w 1651 roku)
- Moskwa Aleksego Michajłowicza stanowiła bastion dla Kozaków, chcąc wciągnąć ich w swoją strefę wpływów. Stąd powstała Ugoda perejasławska z Bohdanem Chmielnickim.
Traktat w Perejasławiu - ugoda kozacko-moskiewska
Ugoda w Perejasławiu została zawarta przez Kozaków Bohdana Chmielnickiego z carem Aleksym Michajłowiczem 18 stycznia 1654 roku. Była punktem zwrotnym Powstania Kozackiego, gdyż oznaczała tymczasową utratę przez Rzeczpospolitą kontroli nad Ukrainą. Na mocy traktatu car Aleksy zobowiązał się do opieki nad narodem ruskim w zamian za hołd lenny od Kozaków.
Perejasław był wielkim sukcesem Moskwy, gdyż po raz pierwszy zdobyła jurysdykcję nad częścią ziem ukraińskich. Faktycznie nowy sojusz oznaczał uzależnienie Kozaczyzny od caratu. Jak pokazały kolejne dekady, Moskwa stopniowo ograniczała samorządność kozacką, a w 1667 roku podpisała niekorzystny dla Ukrainy rozejm w Andruszowie. Perejasław położył podwaliny pod trwającą blisko 3 wieki dominację rosyjską na ziemiach ukraińskich.
Następstwa Powstania Kozackiego i II wojna północna
Powstanie Kozackie przyczyniło się dramatycznie do osłabienia potęgi militarnej i gospodarczej Rzeczypospolitej w 2 połowie XVII wieku. Tocząca się przez kolejną dekadę II wojna północna (Potop szwedzki i najazdy Rakoczego) pogłębiła upadek I Rzeczpospolitej. Terytorium Ukrainy zostało spustoszone w wyniku zmagań wojennych prowadzonych przez Kozaków, Tatarów, Polaków, Szwedów, Rosjan i wojska Rakoczego. Nie bez powodu ten okres przeszedł do historii jako "potop".
W rezultacie powstania i wojny Rzeczpospolita utraciła monopol na ziemie ruskie. Rozwój gospodarczy Ukrainy został zahamowany na długie dekady. Powstanie Kozackie położyło również podwaliny pod rozbiory Polski w XVIII wieku przez Rosję, Prusy i Austrię.
Podsumowanie
Powstanie Kozackie, które wybuchło w 1648 roku pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, było prawdopodobnie najkrwawszym i najdłuższym zrywem niepodległościowym w historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przyczyn jego wybuchu należy szukać w konflikcie na linii szlachta-Kozacy, pogłębionym dodatkowo czynnikami religijnymi oraz zewnętrzną polityką Moskwy.
Bezpośrednie przyczyny wybuchu Powstania Chmielnickiego wiążą się z dążeniem Kozaków do większej autonomii i przywilejów, zaostrzeniem polityki władz Rzeczypospolitej po powstaniu Pawluka oraz w końcu - egzekucją Kozaka Czaplińskiego z rozkazu wojewody Kisiela. Był to pretekst do otwartej rebelii przeciwko Koronie.
Przebieg i skutki tego zrywu niepodległościowego były niezwykle krwawe. Doprowadził on do podziału Ukrainy, jej spustoszenia i uzależnienia od Moskwy. Straty ludzkie i gospodarcze były ogromne - szacuje się, że śmierć poniosło nawet milion osób. Rzeczpospolita została poważnie osłabiona militarnie i politycznie - stworzyło to warunki do jej upadku w XVIII wieku.
Wpływ Powstania Kozackiego na losy Europy Środkowo-Wschodniej był więc kolosalny. Zmieniło ono układ sił w regionie na korzyść Moskwy, która stopniowo rozszerzała swoją dominację. Była to zapowiedź dramatycznych wydarzeń, jakie miały dotknąć I Rzeczpospolitą w kolejnym stuleciu.
Tagi
Udostępnij
